Anıtın adı: Beylerbeyi Sarayı
Şehir: Beylerbeyi, İstanbul, Türkiye
İnşa tarihi: Hicri 1281, Miladi 1865
Mimar(lar) / usta(lar):Sarkis Balyan, Agop Balyan.
Dönem / Hanedan: Osmanlı Dönemi
Bani(ler): Sultan Abdülaziz (H. 1278-1293 / M. 1861-1876).
Beylerbeyi Sarayı, Boğaziçi’nin Anadolu yakasında, eskiden İstavroz Bahçeleri adıyla anılan Beylerbeyi semtinde yer alan bir sahil sarayıdır. Saray kompleksine ait birimler araziye, birbirinden bağımsız bir biçimde ve herhangi bir simetri aranmaksızın yerleştirilmiştir. Ana yapı olan saray binası yüksek bir bodrum üzerine iki katlı ve kâgir olarak yapılmıştır. Yaklaşık olarak 65×40 m. boyutlarındaki yapı, kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir alan üzerine oturmaktadır. Sarayın güney bölümü Mabeyn, kuzey bölümü ise Harem olarak tasarlanmıştır. Simetrik ve aksiyal bir plana sahip olan ana yapı, dış görünümündeki Batılı etkilere karşılık geleneksel Türk evi plan anlayışını anımsatan eyvanlı merkezi sofa düzenlemesine dayanan bir plan kompozisyonuna sahiptir. Rıhtım ile saray arasında boydan boya uzanan ve yinelenen üçlü pilastrlarla hareketlendirilmiş olan duvarda, iki deniz kapısı ile iki küçük deniz köşkü bulunmaktadır. Yalı ya da deniz kapısı adı verilen bu görkemli kapılar, saraya deniz yönünden girişi sağlamak için kullanılmıştır. Biri selamlık, diğeri hareme ait olarak tasarlanmış olan Doğu etkili deniz köşkleri, rıhtım duvarının sakin çizgisini iki uçta hareketlendiren ilgi çekici tasarımlardır. Saray kompleksi içinde yer alan diğer yapılar birbirine merdiven ve rampalarla bağlı Set Bahçeleri’ne dağıtılmış olan Mermer Köşk, Sarı Köşk ve Hasahır’dır. Geyiklik, Tavukluk, Aslanhane Paşalar Dairesi ile Muzika Dairesi ise bugün ayakta değildir. Beylerbeyi Sarayı’nın cepheleri de iç mekan düzenlemeleri gibi eklektik bir anlayışla biçimlendirilmiştir. Abdülaziz’in yeni yaptırdığı bu saraya ve bezemesine oldukça önem verdiği anlaşılmaktadır. Grek ve Roma tarzı kemer ve pencereler, yarım daire kemerler ve sınırlı mimari biçimlerin kullanımı ile dengeli ve klasik bir ifade kazanan cephelerde, plastik etkili Barok düzenlemeler de öne çıkmaktadır. Dış bezemelerde görülen belirgin Batı etkilerine karşılık, iç mekanlarda geleneksel motiflerle Doğulu motiflerin ağırlığı hissedilir. Birçok oda ve salonun tavan ve duvarlarında kılıç, sancak, gibi askeri objelerle deniz resimleri yer almaktadır. Sarayda herhangi bir ısıtma sistemine yer verilmemesi, sarayın tümüyle yazlık bir yapı olarak kullanılmak üzere tasarlanmış olmasına bağlanmaktadır.
İlk Beylerbeyi Sarayı, II. Mahmud tarafından mimar Krikor Amira Balyan’a yaptırılan ahşap saraydır. Abdülmecid döneminde geçirdiği bir yangının ardından terk edilen bu sarayın yerine Abdülaziz tarafından 1861-1864 yılları arasında bugünkü Beylerbeyi Sarayı yaptırılmıştır. Zaman içinde çok sayıda yabancı konuğu ağırlayan Beylerbeyi Sarayı’nın imparatorluk dönemindeki son konuğu ise tahttan indirilen II. Abdülhamid olmuştur. Cumhuriyet döneminde de devlet konuklarına ayrılan sarayın bazı bölümleri 1985 yılında ziyarete açılmış ve çeşitli sanatsal etkinlikler için uygun duruma getirilmiştir. Beylerbeyi Sarayı bugün Milli Saraylar’a bağlı bir müze-saray olarak hizmet vermektedir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun görkemli sahil saraylarından biridir. Boğaz’ın Anadolu yakasında yer alan yapı, Sultan Abdülaziz tarafından yaptırılmıştır. Saray, bahçe içindeki ana yapı ve bağlı bulunduğu yapılardan oluşan bir komplekstir. 1984 yılında müze olarak ziyarete açılan yapının cephe ve iç dekorasyonunda çeşitli Batı etkileri ile Doğulu motifler kaynaşmıştır. Zengin bezemeleri ile dikkati çeken yazlık sarayın deniz kıyısındaki iki deniz köşkünün tasarımı, oryantalizmin İstanbul’daki en çarpıcı uygulamalarından biridir.
Tarihlendirme:
Anıtın tarihlendirilmesinde imparatorluğa ait arşiv belgeleri, anıtların üzerinde yer alan kitabeler, dönemin gazeteleri, seyahatnameler ve tarihçilerin kaleme almış oldukları eserlerden yararlanılmaktadır. Ayrıca saray kompleksinin ortaya koyduğu üslup özellikleri de yapıldığı dönemine ilişkin önemli ipuçları sağlamaktadır.
